Powszechnie przyjętą definicją substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego, określanych w relacjach międzynarodowych po angielsku jako „endocrine disruptors” lub „endocrine disruptor chemicals”, jest ta podana w raporcie Międzynarodowego Programu Bezpieczeństwa Chemicznego z 2002 roku: Endocrine disruptor (ED) to jakakolwiek egzogenna substancja lub mieszanina substancji, która zmienia funkcję lub funkcje układu endokrynnego, w następstwie czego powoduje skutki zdrowotne w nieuszkodzonym organizmie, lub w jego potomstwie, lub populacjach. Dla substancji charakteryzujących się takimi swoistymi właściwościami proponuje się w języku polskim nazwę „zaburzacz hormonalny” lub „zaburzacz endokrynny”. Stosowanie w toksykologii takiej krótszej nazwy ułatwi omawianie zagadnień związanych z wykrywaniem, oceną i klasyfikacją substancji zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego.

Zainteresowanie rządów państw, instytucji Unii Europejskiej, organizacji międzynarodowych (OECD, WHO, ILO, UNEP, FAO) i społeczeństw substancjami zaburzającymi funkcjonowanie układu hormonalnego jest wywołane:

1. występowaniem szkodliwych efektów związanych z zaburzeniami układu dokrewnego u dziko żyjących zwierząt lądowych i wodnych;
2. wzrostem zapadalności ludzi na choroby, w których etiologii zaburzenia układu dokrewnego mogą odgrywać wiodącą rolę,
3. obserwacjami zaburzeń hormonalnych u zwierząt doświadczalnych, w których zwierzęta te narażano na substancje występujące w środowisku.

Do najbardziej znanych substancji, które spowodowały lub są podejrzane o spowodowanie zaburzeń hormonalnych u dziko żyjących zwierząt, należą substancje chemiczne z grupy polichlorowanych bifenyli (PCB, DDT, DDE). Substancje te powodowały: zaburzenia rozrodu i zaburzenia immunologiczne u fok bałtyckich, prowadząc do zmniejszenia populacji tych zwierząt; znaczne zmniejszenie grubości ścianek jaj i zaburzenia rozwoju gonad u ptaków drapieżnych odżywiających się zwierzętami zanieczyszczonymi tymi substancjami; zaburzenia rozwoju embrionalnego u ptaków odżywiających się rybami skażonymi chemikaliami. Zaburzenia rozwojowe, w tym funkcji i struktury gonad obserwowano także u narażonych środowiskowo na antropogeniczne chemikalia gadów, płazów, ryb, ślimaków. W większości przypadków, ze względu na to, że nie były to dobrze zaprojektowane badania doświadczalne, lecz obserwacje dziko żyjących zwierząt, dowody wskazujące na związek przyczynowy pomiędzy narażeniem, zwykle dość wysokim, a skutkami biologicznymi są słabe i niemożliwe jest ustalenie zależności dawka-odpowiedź.
Szereg zmian zdrowotnych u ludzi o nieznanej etiologii, pojawiających się w określonych populacjach, podejrzewa się o związek przyczynowy ze środowiskowym narażeniem na chemikalia, które mogą wywoływać zaburzenia hormonalne. Obniżenie jakości nasienia mężczyzn w krajach Europy Zachodniej po roku 1930, kiedy to rozpoczęto badania umożliwiające analizę tego zjawiska (zmniejszenie liczby plemników, żywotności plemników, zwiększenie częstości plemników o nieprawidłowej strukturze), a także wzrost zaburzeń płodności ludzi, w tym ludzi zawodowo narażonych na niektóre substancje, wzrost częstości poronień spontanicznych, zmniejszenie odsetka noworodków płci męskiej rodzących się w niektórych populacjach ludzi, wzrost częstości zaburzeń rozwojowych układu rozrodczego mężczyzn (wnętrostwo, spodziectwo) wiązano, miedzy innymi, z narażeniem środowiskowym na substancje chemiczne zaburzające układ hormonalny, zwłaszcza regulację za pośrednictwem hormonów płciowych. Według Światowej Organizacji Zdrowia przeprowadzone badania nie dostarczyły jednak wystarczających dowodów na potwierdzenie stawianych hipotez o związku przyczynowym pomiędzy tymi zmianami zdrowia a narażeniem na substancje chemiczne zaburzające funkcjonowanie układu endokrynnego. Podobnie nie potwierdzono w badaniach klinicznych i epidemiologicznych hipotez o wiodącej roli zaburzeń równowagi hormonalnej, które można by powiązać ze środowiskowym narażeniem na chemikalia, w etiologii endometriozy, przedwczesnego dojrzewania płciowego, zaburzeń neurologicznych i immunologicznych, nowotworów piersi, błony śluzowej macicy, gonad męskich, gruczołu krokowego i tarczycy u ludzi. Jednakże, wyniki tych badań nie umożliwiają odrzucenia takich hipotez, gdyż badania nie miały wystarczającej mocy statystycznej. Nie można więc wykluczyć możliwości występowania zaburzeń regulacji hormonalnej, zwłaszcza układu rozrodczego dorosłych i procesu rozwoju dzieci, pod wpływem środowiskowej ekspozycji na substancje egzogenne. Wiadomo bowiem, że niektóre z tych substancji mogą wiązać się z receptorami hormonów endogennych lub w inny sposób zaburzać regulację hormonalną. Jedną z podstawowych słabości badań wyjaśniających występowanie szkodliwych efektów u ludzi jest brak dostatecznie wiarygodnych danych o wielkości ekspozycji na substancje mogące powodować zaburzenia funkcji układu hormonalnego.
W najbliższym czasie przekażemy Państwu informacje o działaniach podejmowanych na świecie i w Unii Europejskiej w celu identyfikacji i kontroli ryzyka związanego z tymi substancjami.

• International Programme on Chemical Safety. Global assessment of the state-of-the-science of endocrine disruptors.  WHO/PCS/EDC/02.2. World Health Organization, 2002. www.who.int/ipcs/publications/new_issues/endocrine_disruptors/en/print.html